Sobre a tradución ao galego de Pa negre II: a intertextualidade.

Traducir literatura é facer literatura. A obra traducida é sempre unha versión da obra orixinal que sofre unha transculturización e se insire nun novo sistema literario. Calquera lectura de Pan negro pode desvelar novas referencias intertextuais e estas, que dependerán da bagaxe de cada persoa, sempre serán susceptibles de verse ampliadas como continuamente se amplía a produción cultural.

Como é imposible facer unha lista de todas as relacións ou coincidencias que se poden establecer entre Pan negro e a cultura galega, gustaríame destacar só dúas. Unha, porque me parece moi bonita e, a outra, pola carga simbólica que amece á que xa tiña de seu a pasaxe na que se encontra.

Os contos a carón do lume

A avoa Mercè, un dos personaxes máis entrañables da historia, cóntalles historias aos cativos á par da lareira; en catalán estes relatos son els contes de la vora del foc (minuto 30:30 da película). Para un lector catalán, ademais de ser unha expresión popular e se cadra universal, pode ser o título dunha obra de Frederic Soler (aínda que xa moi afastada no tempo e sen presenza na memoria colectiva) ou de tantas escolmas de contos que se teñen titulado aproveitando esta frase.

En galego, porén, a referencia énos tan cercana aínda e tan clara que os contes de la vora del foc piden ser traducidos por contos a carón do lume (p. 45, 175...), o que provoca que ao lelo en galego se nos abra na nosa imaxinación o mundo cheo de defuntos, ladróns, lobos e aparecidos das terras bravas da montaña luguesa que Ánxel Fole recreou en Á lus do candil (1953), subtitulado Contos a carón do lume.

Linóleum de Carlos Maside para Terra Brava 

Isto non quere dicir que els contes de la vora del foc non poidan ser truculentos e de misterio, pero a ilustración fixo máis dano en Cataluña ca na Galiza e a tradición oral catalá está moito máis intelectualizada cá galega, o que devén nunha menor presenza de certos elementos na literatura ou no imaxinario popular. Polo tanto, e a pesar de que na novela se diga que eses contos son de fer venir por (“de meter medo” —p. 11), coido que un lector catalán que escoite ou lea a expresión contes de la vora del foc pensará en historias moito máis doces e agradables. Xa que logo, os referentes que rescata a mente cambian ben segundo se lemos Pa negre ou Pan negro.

A derradeira lección do mestre

A escena que abre o capítulo 37 é o último día dos alumnos na escola da Novísima antes do verán, pero sobre todo éo do señor Madern, o mestre, que vai cambiar de centro ao curso seguinte e se quere despedir dos seus alumnos. Vexamos o que di o Andreu, o neno protagonista, antes de facer unha longa reflexión sobre os efectos psicolóxicos das guerras:

«Na escola, o señor Madern, o mestre, leunos un conto en castelán dun libro de lecturas que se titulaba La última lección, que contaba a derradeira lección dun mestre aos alumnos dunha escola rural, como a nosa, dunha provincia de Francia que pasara a ser de Alemaña por culpa dunha guerra que os franceses perderan [...].» (p. 252)

Fotograma de Pa negre onde aparece o señor Madern, o mestre, léndolles aos alumnos.

Cando en catalán lemos la darrera lliçó d'un mestre, non creo que nos veña á cabeza ningunha imaxe, alén da que poidamos construír coa propia lectura. Mais se en galego lemos a derradeira lección dun mestre ou, directamente a derradeira lección do mestre (p. 255 e 265), viranos axiña á cabeza o debuxo do álbum Galicia mártir de Castelao no que aparecen dous nenos ollando para un home asasinado polos fascistas e que vai acompañado pola frase «A derradeira lección do mestre».

Está claro que o dramatismo da escena aumenta, aínda que sexa de xeito inconsciente, ao lérmola na versión galega. Dous exemplos, pois, de como a tradución non é unha perda, senón que é un produto distinto sobre a mesma base e, nalgúns momentos, tamén un enriquecemento da obra orixinal.

Anteriores:

"Sobre a tradución ao galego de Pa negre I: o título"
"Sobre a tradución ao galego de Pa negre"